تعدد اولیای دم مقتول
موضوع بحث امروز ما در ارتباط با تعدد اولیای‌دم مقتول است. سوالات زیر را از کارشناسان این حوزه پرسیدیم و پاسخ بزرگواران را در اختیار شما عزیزان قرار می‌دهیم. با ما همراه باشید…
پرسش اول: اولیای دم مقتول شامل چه کسانی می‌شود؟
در خصوص واژه اولیای دم، همانطور‌که می‌دانید اولیا جمع «ولی» به معنای سرپرست، رهبر و اداره‌کننده است. دم هم در زبان عربی به‌معنای خون است. پس «ولیّ دم» یعنی کسی که بعد از قتل بر خون دیگری تسلط پیدا می‌کند و می‌تواند تحت شرایطی قاتل او را قصاص کند یا دیه بگیرد.
اولیای دم همان ورثه مقتول هستند، به جز شوهر و زن. در ابتدا اگر پدر و مادر مقتول در قید حیات باشند و مقتول فرزندی داشته باشد، این افراد اولیای‌دم او هستند و اگر پدر و مادر و فرزند نداشته باشد خواهر و برادر و پدر بزرگ و مادر بزرگ او اولیای‌دم می‌باشند. درصورتیکه این افراد و فرزندان خواهر و برادر هم نباشند، عمو و دایی و خاله و عمه‌ی مقتول اولیای دم خواهند بود.
دوباره تاکید می‌کنم که همسران (زن و شوهر) اولیای‌دم یکدیگر نیستند و نمی‌توانند خواهان قصاص باشند. ولی اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شود یا مصالحه به مال شود، همسر مقتول نیز از آن ارث می‌برد. در این حالت، اگر برخی از اولیای‌دم، خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند، همسر مقتول، از سهم دیه کسانی که خواهان دیه می‌باشند، ارث می‌برد.
پرسش دوم: اولیای دم در مورد قاتلی که مرتکب قتل عمد شده، چه تصمیماتی می‌توانند بگیرند؟
اولیای دم حق دارند مطالبه قصاص نفس کنند که در این صورت قاتل اعدام می‌شود. هم‌چنین اولیای دم می‌توانند گذشت کنند یا از قاتل دیه بگیرند که در این دو فرض، قاتل علاوه بر پرداخت دیه، از باب جنبه عمومی جرم به سه تا ده سال حبس محکوم می‌شود. هم‌چنین اولیای دم حق دارند که برای اعلام گذشت، مبلغی بیش از دیه قانونی درخواست کنند که در این صورت اگر قاتل نیز پیشنهاد آنها را بپذیرد، می‌گوییم مصالحه صورت‌گرفته است. پس برای تبدیل قصاص به دیه یا مصالحه، موافقت قاتل نیز ضرورت دارد.
پرسش سوم: اگر مقتول چند نفر ولیّ دم داشته باشد و این افراد با هم در یکی از سه موردی که فرمودید (قصاص، دیه و عفو) هم‌نظر نباشند، چه اتفاقی می‌افتد؟
اجازه بدهید این مسأله را در چند فرض جداگانه بررسی کنیم:
اول- حالتی‌که مقتول صرفاً یک ولی‌دم دارد و یا اگر اولیای‌دم متعدد دارد، همه با هم یک نظر دارند. در این صورت طبق توافق جمعی (مثلا مطالبه دیه) عمل می‌شود.
دوم- حالتی‌که یک نفر از اولیای دم خواهان قصاص است و سایرین خواهان دیه هستند. در این‌صورت کسی که خواهان قصاص است قاتل را قصاص می‌کند؛ اما باید حق دیگران از دیه را به آنها بپردازد. مثلا اگر اولیای دم مقتول، سه پسر او هستند و دو نفر از آنان قصاص و یک نفر دیه می‌خواهد، قصاص توسط دو پسر اجرا می‌شود و آنها باید یک‌سوم دیه پدرشان را به برادر دیگرشان که مطالبه دیه می‌کرده، بدهند.
سوم- حالتی است که یک نفر مطالبه قصاص می‌کند و دیگری قاتل را عفو می‌کند (یعنی بدون گرفتن دیه او را می‌بخشد) در این صورت هم مانند حالت قبل قصاص اجرا می‌شود و کسی که خواهان قصاص است، سهم دیه کسی را که عفو کرده، به قاتل می‌دهد که بعد از اعدام او این پول به ورثه قاتل می‌رسد. مثلا اگر مقتول دو خواهر و یک برادر داشته باشد و یکی از دو خواهر گذشت کند و خواهر و برادر دیگر قصاص بخواهند، قصاص اجرا می‌شود، اما یک‌چهارم دیه که سهم خواهر عفوکننده بوده، توسط قصاص‌کنندگان به قاتل پرداخت می‌شود.
به‌طور خلاصه هر کدام از اولیای دم که خواهان قصاص باشد، می‌تواند به‌تنهایی قصاص را اجرا کند، اما باید حق سایر اولیای‌دم از دیه را به‌ترتیبی که ذکر شد پرداخت‌کند.
چهارم- حالتی‌است که یکی از اولیای‌دم دیه می‌خواهد و دیگری گذشت می‌کند. در این حالت کسی که دیه می‌خواسته سهم خود را از دیه می‌گیرد و کسی که گذشت کرده، پولی دریافت نمی‌کند.
پرسش چهارم: درصورتیکه اولیای‌دم در مورد تصمیم شان سکوت کنند، یعنی هیچکدام از مواردی را که فرمودید انتخاب نکنند، چه اتفاقی می‌افتد؟ متهم آزاد می‌شود یا همچنان در حبس می‌ماند؟
قانون‌گذار در ماده ۴۲۹ قانون مجازات اسلامی پاسخ پرسش شما را بیان کرده است. مطابق این ماده «در مواردی که محکوم به قصاص، در زندان است و صاحب حق قصاص، بدون عذر موجه … مرتکب را در وضعیت نامعین رها نماید، با شکایت محکومٌ‌علیه از این امر، دادگاه صادرکننده حکم، مدت مناسبی را مشخص و به صاحب حق قصاص اعلام می‌کند تا ظرف مهلت مقرر نسبت به گذشت، مصالحه یا اجرای قصاص اقدام کند.در صورت عدم اقدام او در این مدت، دادگاه می‌تواند پس از تعیین تعزیر بر اساس کتاب پنجم «تعزیرات» و گذشتن مدت زمان آن با اخذ وثیقه مناسب و تأیید رئیس حوزه قضایی و رئیس کل دادگستری استان تا تعیین تکلیف از سوی صاحب حق قصاص، مرتکب را آزاد کند.»
بنابراین در فرض سکوت اولیای دم مقتول، با چهار شرط قاتل آزاد می‌شود:
۱- اولیای دم مقتول در مدت تعیین‌شده توسط دادگاه اعلام‌نظر نکنند.
۲- حبس تعزیری ۳ تا ۱۰ سال توسط قاضی تعیین شود و قاتل این حبس را تحمل کند.
۳- وثیقه مناسبی از طرف قاتل یا خویشاوندانش گذاشته شود.
۴- رئیس حوزه قضائی و رئیس‌کل دادگستری آزادی قاتل را تائید کنند.
بعد از این آزادی، خانواده مقتول همچنان حق دارند که قصاص قاتل یا دیه را از دادگاه مطالبه کنند
